Ἡ Ζωτικὴ Σημασία τοῦ Ἐνδιάμεσου Χρόνου στὴν Ἱστορία

 Τοῦ Δημήτρη Ἀθ. Ἀλεξανδράκη

 Πολλοὶ ἄνθρωποι πιστεύουν ὅτι ἡ ἐξέλιξη καὶ ἡ ἱστορία ἔχουν μία ἀρχὴ καὶ ἕνα τέλος, χωρὶς νὰ ἀντιλαμβάνονται τὴ ζωτικὴ σημασία τοῦ ἐνδιάμεσου χρόνου. Νομίζουν πὼς ὁ Θουκυδίδης ἀποκάλυψε τὰ ταπεινὰ ἔνστικτα τοῦ ἀνθρώπου ποὺ τὸν διακρίνουν μέχρι σήμερα, καὶ ὅτι τίποτα δὲν ἔχει ἀλλάξει ἀπὸ τότε. Ὑποστηρίζουν πὼς ὁ Χριστιανισμὸς δὲν προσέφερε τίποτα, ἐπειδὴ εἶναι προϊόν μυθοπλασίας, ὅπως ἐπίσης πὼς ὁ κομμουνισμὸς ἀπέτυχε καὶ ὁ Μαρξ ἔγραψε βλακεῖες. Θεωροῦν ὅτι ὁ Δυτικὸς πολιτισμὸς ὀφείλεται ἀποκλειστικῶς στοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες, καὶ πὼς θρησκεῖες καὶ ἀνεφάρμοστες θεωρίες δὲν πρόσφεραν τίποτε.

   Ὅμως, οἱ ἀπόψεις αὐτὲς – ἔστω καὶ ἐὰν φαίνονται εὔστοχες ἢ «ρεαλιστικὲς» – παραβλέπουν τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ ἱστορία καὶ ὁ πολιτισμὸς συγκροτοῦνται ἀπὸ ἕνα συνεχὲς πλέγμα μεταβολῶν, ἀλληλεπιδράσεων, ἐπιρροῶν καὶ μετασχηματισμῶν. Τίποτα δὲν εἶναι στατικὸ οὔτε ἀπολύτως αὐτόνομο. Οἱ ἀπόψεις ποὺ ἐκφράζονται γιὰ τὴ φύση τοῦ ἀνθρώπου, τὴ θρησκεία, τὴν πολιτικὴ ἰδεολογία καὶ τὴν προέλευση τοῦ Δυτικοῦ πολιτισμοῦ εἶναι ἐνδιαφέρουσες, ἀλλὰ παραβλέπουν τὴ ζωτικὴ σημασία τῶν ἐνδιάμεσων χρονικῶν περιόδων καὶ τῶν ἀλληλεπιδράσεων ποὺ διαμόρφωσαν τὸν κόσμο μας.

Ἡ Διαχρονικότητα τοῦ Θουκυδίδη καὶ ἡ Ἐξέλιξη τῆς Ἀνθρώπινης Ἱστορίας

Εἶναι ἀληθὲς ὅτι ὁ Θουκυδίδης, μὲ τὴ διορατικότητά του, ἀνέδειξε πτυχὲς τῆς ἀνθρώπινης φύσεως ποὺ παραμένουν ἐπίκαιρες καὶ διαχρονικές. Ὅμως, ἡ ἀνθρώπινη ἱστορία δὲν ἔμεινε ἐκεῖ. Ἐξελίχθηκε, ἐμπλουτίστηκε, καὶ ἀναμορφώθηκε ἀμέτρητες φορὲς, καθὼς ἰδέες, πιστεύω, συστήματα καὶ θεσμοὶ συνυφάνθηκαν, ὁδηγώντας σὲ νέες μορφὲς σκέψεως, συμβιώσεως καὶ ὀργανώσεως.

Ἡ Ἐπίδραση τῆς Θρησκείας καὶ τῶν Ἰδεολογιῶν

Ἡ ἀπόρριψις τοῦ Χριστιανισμοῦ ὡς ἁπλῆς «Ἰουδαϊκῆς μυθοπλασίας» παραγνωρίζει τὸν τεράστιο ἀντίκτυπο ποὺ εἶχε, ὄχι μόνον στὴν πνευματικὴ ζωὴ τῆς Ἀνθρωπότητος, ἀλλὰ καὶ στὴν κοινωνικὴ, πολιτικὴ καὶ πολιτιστικὴ διαμόρφωση τῆς Δύσεως – καὶ ὄχι μόνον. Εἴτε πιστεύει κανεὶς εἴτε ὄχι, οἱ χριστιανικὲς ἀξίες, θεσμοὶ καὶ φιλοσοφία ἐπηρέασαν βαθύτατα τὴν ἠθική, τὸ δίκαιο, τὴν παιδεία, τὴν τέχνη. Ἡ ἴδρυσις νοσοκομείων, σχολείων, πανεπιστημίων, ἡ φιλανθρωπία, ἡ διατήρησις τῆς γνώσεως τοὺς λεγομένους «σκοτεινοὺς αἰῶνες»· ὅλα αὐτὰ ἀποτελοῦν καρποὺς ἑνὸς θρησκευτικοῦ πλαισίου ποὺ ὑπῆρξε καθοριστικό.

Καὶ ὅμως, ὅπως καὶ ὁ κομμουνισμός – παρὰ τὴν πρακτικὴ του ἀποτυχία – ἔπαιξε ἕναν ἀνατρεπτικὸ καὶ καθοριστικὸ ρόλο στὴν ἱστορία. Ἡ ἀνάλυσις τοῦ Μαρξ, ὅσο κι ἂν ἀμφισβητεῖται, ἀποτέλεσε τὴ βάση γιὰ σημαντικὲς θεωρητικὲς καὶ πρακτικὲς προσεγγίσεις ἐν σχέσει μὲ τὴν ἐργασία, τὴν ἐξουσία, τὴν ἀνισότητα. Πολλὰ κοινωνικὰ κινήματα, μεταρρυθμίσεις, καὶ διεκδικήσεις ἐργασιακῶν καὶ κοινωνικῶν δικαιωμάτων στηρίχθηκαν, ἄμεσα ἢ ἔμμεσα, στὴ σκέψη του.

Ἡ Σύνθεση τοῦ Δυτικοῦ Πολιτισμοῦ

   Δὲν χωρεῖ ἀμφιβολία ὅτι ὁ Δυτικὸς πολιτισμὸς θεμελιώθηκε στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα – στὴ φιλοσοφία, τὴν ἐπιστήμη, τὴ δημοκρατία, τὴν τέχνη. Ὄμως, ἡ ἱστορικὴ τοῦ διαδρομὴ δὲν ὑπῆρξε μονοσήμαντη. Συνέβαλαν ὁ «... ἑλληνικὸς καινούργιος κόσμος, μέγας ...» κατὰ Καβάφη, τὸ Ἑλληνικὸ Κοσμοσύστημα κατὰ τὸν Γιώργο Κοντογιώργη, ἡ κληρονομιὰ τῆς Ρώμης, ἡ χριστιανικὴ παράδοση, ἡ Ἀναγέννηση, ὁ Διαφωτισμός, ἡ Βιομηχανικὴ Ἐπανάσταση, καὶ οἱ ἀμέτρητες ἀνταλλαγὲς μὲ ἄλλους πολιτισμούς. Ἡ Δύση δὲν ἐδημιουργήθη ἐν κενῷ, ἀλλὰ δι᾿ ἀλληλεπιδράσεως, προσλήψεως καὶ δημιουργικῆς ἀφομοιώσεως ποικίλων στοιχείων. 

Ἡ Διαρκὴς Ἀλλαγὴ τοῦ Κόσμου

Τὸ «Καληνύχτα Κεμάλ, αὐτὸς ὁ κόσμος δὲ θ᾿ ἀλλάξει ποτέ» ἀπό τὸ γνωστό τραγούδι τῶν Χατζηδάκι - Γκάτσου, ἀποτελεῖ ἕνα δραματικὸ, ποιητικὸ ἐπιφώνημα, μία στιγμιαία ἀπογοήτευση, ὄχι ὅμως ἱστορικὴ ἀλήθεια. Ὁ κόσμος δὲν ἀλλάζει μὲ τοὺς ρυθμοὺς ποὺ ἐπιθυμοῦμε, ἀλλὰ πάντοτε ἀλλάζει – καὶ συχνὰ μέσα ἀπὸ πόνους, ἀντιφάσεις καὶ ἀγῶνες ποὺ δὲν βλέπουμε εὔκολα ἀπὸ μακριά. Ὁ ποιητὴς μπορεῖ νὰ ἤθελε νὰ δηλώσει πὼς ὁ κόσμος δὲν πραγματώνει μεμονωμένα τὰ ὄνειρα καὶ τὶς δικές του προσβλέψεις, παρ᾿ ὅτι ὁ κόσμος συνεχῶς κινεῖται πρὸς μία κατεύθυνση.

Ἐν κατακλείδι, ἡ ἱστορία τοῦ ἀνθρώπου δὲν εἶναι μία εὐθεῖα γραμμὴ, ἀλλὰ ἕνα πολυδιάστατο πλέγμα ἐμπειριῶν, μετασχηματισμῶν, καὶ ἀλληλεπιδράσεων. Κάθε ἐποχή, κάθε ἰδέα, κάθε πίστη καὶ κάθε θεωρία, ἀπὸ τὴ θρησκεία μέχρι τὴν πολιτικὴ ἰδεολογία, συνέβαλαν στὴ διαμόρφωση τοῦ κόσμου ποὺ γνωρίζουμε σήμερα.